بررسی نقوش و تزئینات مسجد جامعه یزد

هنر جوهره‌ای است که در ذات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نهاده شده است. به همین علت جلوه‌های هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند:‌ معماری، نقاشی ، خط و کتابت ، پارچه‌بافی، قالی وگلیم‌بافی، فلزکاری، سفالگری و …… در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتکار را پدید آورده است.

یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است. هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای کار و از هنگام بکارگیری آجر که از مصالح اولیه احداث بنا به شمار می‌رفته زیباترین نقشها  و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوشش گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس‌ها و طاقنماها خلق کرده است و در روند تکاملی آن با گره چینی، گل‌اندازی، گره‌سازی و آجرکاری خفته و رفته، شاهکارهای بی‌نظیری را به وجود آورده است.

این تحقیق دانشجویی مشتمل بر ۱۰۴ صفحه است، برای دیدن فهرست مطالب مقاله و جزئیات آن به اطلاعات اضافی زیر مراجعه فرمایید.

فهرست مطالب

– فصل اول

مسجد در معماری ایران…۵

عملکردهای مساجد مختلف…۷

خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد…۹

– فصل دوم

مسجد جمعه یزد…۱۵

مسجد جامع قدیم…۱۶

مسجد جامع نو…۱۹

کتیبه‌ها …

فضای جلوخان …۲۶

سردر و پیش درگاه…۲۸

دهلیز (کریاس) …۳۱

منار…۴۲

شبستان شرقی …۴۳

شبستان غربی…۴۴

شبستان شاهزاده…۴۴

صحن داخلی…۴۴

ایوان اصلی…۴۵

زیر گنبد …۴۷

دالانها و شاه نشینهای متصل به ایوان…۴۹

در و درگاههای شمالی و غربی …۵۰

پایاب …۵۱

سنگهای قبر غیره منصوب …۵۱

کتابخانه …۵۲

– فصل سوم

تزیین در معماری …۵۵

انواع تزئینات…۵۹

کتیبه‌ها …۵۹

تزئینات هندسی ..۶۱

تزئینات گیاهی …۶۲

نکاتی راجع به تزئینات …۶۵

تأثیر رنگ در تزئین معماری…۶۹

بررسی رنگها …۷۱

رنگ سفید …۷۲

رنگ آبی…۷۲

رنگ قرمز…۷۴

رنگ زرد…۷۵

رنگ سبز…۷۷

کنارهم قرارگیری رنگها …۷۷

معماری و نگارگری …۷۹

نگاهی به اشکال هندسی و تطابق آنها با رنگهای اصلی…۸۰

رنگها در شب…۸۱

جلوه رنگ در کاشی معرق…۸۲

طلوع و غروب…۸۲

مفهوم نقوش…۸۳

– فصل چهارم

مصالح تزئینات در مسجد جامع یزد …۹۰

آجر…۹۱

گچ…۹۳

سنگ…۹۴

.

خلاصه ای کوتاه از مقاله بررسی نقوش و تزئینات مسجد جامعه یزد را در زیر می توانید ببینید.

مقدمه

هنر جوهره‌ای است که در ذات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نهاده شده است. به همین علت جلوه‌های هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند:‌ معماری، نقاشی ، خط و کتابت ، پارچه‌بافی، قالی وگلیم‌بافی، فلزکاری، سفالگری و …… در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتکار را پدید آورده است.

یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است. هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای کار و از هنگام بکارگیری آجر که از مصالح اولیه احداث بنا به شمار می‌رفته زیباترین نقشها  و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوشش گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس‌ها و طاقنماها خلق کرده است و در روند تکاملی آن با گره چینی، گل‌اندازی، گره‌سازی و آجرکاری خفته و رفته، شاهکارهای بی‌نظیری را به وجود آورده است.

«مسجد » در معماری ایران.

در هنر و معماری ایرانی و به ویژه معماری مساجد با دو پدیده شکل و محتوا یا عینیت و ذهنیت – و در یک کلام قالب و روح مواجهیم.

هنر معماری دارای سه جنبه است یکی جایگاه اثر در شهر یا معماری شهری ، طراحی خود بنا یا حجم اثر، و در نهایت هنرهای وابسته به معماری که شامل مواردی چون نور و رنگ و نقش است، می‌گردد که این اخیر با آنکه نقشی محوری در آنچه که معماری ایرانی نا میده می‌شود دارد

عملکردهای مساجد مختلف

همانگونه که دین اسلام، تنها دین عبادت و پرستش و توجه به آداب و مراسم عبادی نیست و حوزه نفوذ احکام و قوانین آن شامل همه ابعاد و عرصه زندگی فردی و جمعی است، مسجد نیز، تنها فضایی ویژه برای عبادت نمی باشد.

بلکه علاوه بر جلسه‌های وعظ و ارشاد مسلمین، حلقه‌ها و مجالس درس و بحث نیز در آن تشکیل می‌شد و می‌شود. حتی پس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری که فضای مدرسه به صورتی جدا و متمایز از مسجد پدید آمد، همواره در برخی از مسجد‌ها تدریس علوم مذهبی تا قرن و دهه‌های اخیر ادامه داشته است.

خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد

مسجدهای اولیه بسیار ساده ساخته می‌شدند و فضای کالبدی آنها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت. بتدریج و با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی، بر عظمت و شکوه معماری مسجدها افزوده شد.

مسجد جامع (جمعه) بزرگ یزد:

یکی از مساجد بزرگ جامع ایران و درخشانترین بنای شهر یزد مسجد جامع آن است.

بنایی است قدیم و بسیار فاخر و جمیل. درخشندگی کاشیها، بلندی منارها، زیبایی گچکاری، گشادگی صحن، خوابیدگی و بالاخره شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی، هنرمندی این یادگار ارجمند و دست پروده هزار ساله یزد است.

وصف معماری و هنر ساختمانی آن را محمد کریم پیرنیا در یادداشتهای راهنماوار مربوط به آن شهر چنین کرده است:

مسجد جامع قدیم

بنای مسجد زمانی که بنیاد نخستین آن توسط علاءالدوله گرشاسب گذاشته شد در میان «شهرستان» یعنی داخل حصار قدیم قرار داشت. به تدریج در وضع آن، خواه از حیث مرمت و تجدید بنا، خواه از حیث کاشیکاری و تزیینات الحاقی تغییرات و تصرفات حادث شد و ما در اینجا به ترتیب تاریخی به آن تصرفات و تجدید بناها اشاره می‌کنیم.

مسجد جامع نو

سال ۷۲۸

بنای اصلی مسجد کنونی از آثار سید رکن‌الدین محمد بن قوام الدین محمدبن نظام حسینی یزدی قاضی (متوفی در ۷۳۲) است که موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود به جای گذاشت و اطلاعات مربوط به احوال او در تواریخ یزد مضبوط است. ما هم در این کتاب، ذیل ذکر بقعه مزارش، او را خواهیم  شناساند.

دالانها و شاه نشینهای متصل به ایوان

۱/۱۳- دیوار جزرها واقع در دالانهای متصل به صفه اصلی گچ کاری است و در آنها اشکال هندسی ولابلای آنها به خط کوفی کلمات الله، محمد، علی و نیز نقش‌های زنجیری گچ بری شده است.

۲/۱۳- بر روی آجرهای سقف دالان دست چپ متصل به صفه اصلی خطوط هندسی از گچ رسم «الملک لله» بصورت زنجیری تکرار شده است و در وسط سقف در دایره‌ای کلمه «محمد» چهار بار به کاشی سفید و چهار بار از کاشی زرد بطور در هم و به خط کوفی تزئینی بسیار زیبایی

تزئین در معماری

معنی و عملکرد تزیین از طریق نقش و نگار در عمیق ترین معنای، آنست که ذوق و سلیقه ایرانی رساترین وسیله بیان زیبایی بصری را یافته است. در غرب و در نظر  غربیان، واژه‌های decorative) و (ornamtal دلالت بر چیزی می‌کند، که در درجه دوم اهمیت قرار دارد. درست است که در معماری اشیائ ساده و جسیم ارزشی مستقل دارند، لیکن آنها نیز زیربنایی هستند برای تزئینات. چرا که تزیین هم می‌تواند شکل معماری را جلوه دهد و هم می‌تواند از نظر نقش و نگار خالصش، از لحاظ زیبایی شناسی کاری مستقل باشد.

انواع تزئینات

اولین و ساده‌ترین تقسیم بندی مجسم در مورد تزئینات، تقسیم‌بندی تزئینات به سه نوع (تزئینات کتیبه‌ای، تزئینات هندسی و تزئینات گیاهی) است. در پایین به طور خلاصه در مورد این سه نوع تزیین شرحی می‌آید:

۱-«کتیبه‌ها»

همه هنرهای ایرانی به هم ارتباط نزدیک دارند و همگی روحیه فرهنگی مشترکی را بیان می‌کنند. هنر بزرگ خطاطی اسلامی با مقیاس‌های موزون و دقت و شکل بیانگرش، هنرهای دیگر را رهبری کرده، تحت انظباط در می‌‌آورد. شعر که در زندگی ایرانی عمومیت داشته، جزء لاینفک آن می‌باشد

نکاتی راجع به تزئینات مسجد:

الف) تزئینات اسلامی دارای یک زیر نقش ساده است که هنرمند با بکار بردن ذهن فعالش و کار کردن بسیار بر روی این طرح ساده، رفته رفته آن را پیچیده می‌نماید، به نحوی که آن طرح ساده، تنها سایه‌ای مبهم از خود را در نقش نشان می‌دهد.

ب) از نکات دیگری که در کلیه تزئینات اسلامی به چشم می خورد، حاشیه خطوطی است که طرح اصلی را در برگرفته‌اند و به عبارتی آنرا قاب می‌کنند.

تأثیر رنگ در تزئین معماری

در تزئینات، رنگ یکی از عواملی است که با نور، همزمان پیام‌های خود را ارسال می‌کند. رنگها از تابش نور متحلی می‌شود و نور سفید که در برگیرنده همه رنگ ها است، سمبل تجلی وحدت در کثرت و وابستگی‌ کثرت در وحدت است. رنگها نیز تمثیلی از طبیعت و مابعدالطبیعه می‌باشد.

نگاهی به اشکل هندسی و تطابق آنها به رنگهای اصلی:

که این موضوع از ابتدایی‌ترین اصول شناخت هنری می‌باشد.

زرد: مثلث یا هر شکل سه گوش که پایدارترین نوع ترکیب‌بندی است و اشاره دارد به بالا به آنچه ورای این جهان است.

قرمز: چهار گوشه‌ها و قرمز تیره مستطیل است، قرمز آلیزارین مستطیل کشیده و قرمز متمایل به بنفش مستطیل عمودی، چهار گوشه‌هایی که به نوعی نشان از تعادل دارند و تقارن.

جلوه رنگ در کاشی معرق:‌

بهره‌گیری از معرق کاری که بر ابعاد رنگ افزوده، غنا و پیچیدگی آن را بالا برده است. بازتاب کیفی سرامیک به بازی نور در سطح بنا منجر شده و جلوه‌ای پر مایه پدید آورده است. که با حرکت خورشید تغییر می‌یابد به رغم اینکه سطح بنا تخت است نه برجسته، تزئین آن با تباین رنگ و پیچیدگی طرح جلوه‌ای سه بعدی پیدا کرده است.

در کاشی معرق نقوش بر کاشیهای تکرنگ تراشیده می‌شوند

مصالح تزئینات در مسجد جامع یزد.

احداث مسجد جامع یزد در چند مرحله صورت گرفته است. در دوره اول، (۷۲۴-۷۲۸) هـ.ق بنای گنبد و سردر ورودی و شالوده‌های ایوان مقصوره ساخته شده است. در دوره دوم (پس از ۷۳۵) ایوان و همچنین بعضی پوششهای تزئینی تکمیل گردیده، در دوره سوم (۷۶۵-۷۷۷) هـ.ق شبستان جنوبی، دهلیز و رواقهای متصل به گنبد خانه همراه با نمای صحن و بنای مجرد سردر ورودی و پوشش تزئینی آن ( که اکنون بیشترین بخش آن از میان رفته است) و در دوره چهارم (۸۰۹-۸۱۹) هـ.ق بنای شبستان شمالی، دهلیز و رواقهای ارتباطی آن، کتیبه ایوان و صحن و بعضی پوششهای تزئینی ساخته شده است.

تاریخچه ظهور و انحطاط:

اولین کوشش در به کار بردن کاشی در دوره‌ سلجوقی به عمل آمد و در دوره ایلخانی به آستانه‌ کمال و هنر و زیبایی که در دوره تیموری و صفوی تجلی کرد رسید.

بطور کلی، در ایران تا مدتها، بناهایی ساخته می‌شد، عاری از تزئینات و بیشتر اسلکت‌سازی آجری و بدون نماسازی بود. در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری استفاده از گچ‌بری برای نماسازی و تزئینات بناها باب شد. بدیهی است که گچ‌بری، به ویژه در نمای خارج،‌ در مقابل باد و باران و حوادث طبیعی دارای مقاومت و دوام بسیار کمی است و زود فرسوده می‌شود و فرو می ریزد. به همین جهت از گچ‌بری، به ویژه گچ‌بری‌های ظریف، بیشتر برای تزئین قسمتهای داخل بناها استفاده می‌شد.

.